Gun-guwelamagapa: Gun-nerranga gun-nerranga rrawa, An-barra gun-nika
First translation 27 June 2024 Freda Wyartja and Doreen Jinggarrbarra
Checked 28 June 2024 Betty Ngurrpangurrpa and Elva Gindjerakama
Updated by Margaret Carew 4 July 2024 (Figure 5.5).

Figure 5.5 The translation team. Left to right: Shereen Ankin, Ernie Burama, Elva Gindjerakama, Dominic Mason and Betty Ngurrpangurrpa (Margaret Carew).
Ngaypa Betty Meehan, ngu-weya janguny, An-barra an-guwelamagapa gun-nika janguny mu-ngoyurra gun-guyinda.
Les rrapa ngaypa nyirri-bena 1958, Maningrida nyirri-dechinga. Nyirri-bawana Canberra bulaypulay.
Ngatipa Canberra wenga nyirri-garlmana, nyirri-rakija Darwin, arriplan mu-guyinda.
Gu-gata wenga gapala mu-guyinda Darwin nyirri-warrchinga. Nyirri-bamana, Maningrida nyirri-bena.
Mun-guna gapala, Curly Bell mun-nika, mun-nelangga Kaprys. Gun-bachirra bartpa wana gu-ni, nyirri-bamana gurda.
Nyirri-bena, nyirrbu-nana gapala yerrcha, aburr-ninya Kunibidji gun-nika rrawa. Gun-gata gun-birripa rrawa An-gartcha Wana bulaypulay, guwu-bawana.
Birripa gu-galiya yerrcha aburr-ninya minypa gun-nerranga ngarrinyipa nyibu-nana gun-nerranga rrawa. A-mulpiyana a-ni gun-nerranga gun-nerranga a-wena a-ni wengga, michpa Gu-jingarliya, Gun-nartpa, Gurr-goni, Na-kara rrapa Djinang, Wurlaki a-mulpiyana.
Les a-wena, “jal ngu-nirra marn.gi ngu-ni barra ana-gorrburrwa, ngu-yinmiya barra, wengga rrapa gurrurtu marn.gi ngu-ni barra arr-gorrburrwa.”
Michpa Les a-wena “ng-gupa barra wirniny ngunyuna.” An-barra yerrcha mirrkmirrka ngunabi-rrana.
Ngatipa nyirri-wena, “Jel gun-gungunyja, wurra an-maliyarra ay-ma barra, ay-barnja barra an-maliyarra wupa wirniny mu-guyinda.”
Mun-ngatipa wirniny nyirri-nana barra ana-jekarra, bugula gun-bachirra nyirri-nana mirrka nyirri-jirra nyirri-ninya gochilawa.
Barra ana-jekarra, minypa wirniny mun-nerranga nyirri-gonyjinyjinga.
Mun-gata wirniny mu-gorlkgorlkija. An-gata barra ana-jekarra burr-guya barlmarrk wana.
Mun-geka wirniny ngana mu-jirra wana. Aburr-barrngumarra An-barra yerrcha, lika nyiburr-weya nyiburr-nirra.
Gun-molamola nyiburr-rakija nyiburr-wena nyiburr-ni.
Nipa Les burr-barripuna An-barra yerrcha an-mumurna, wana an-guyinda, bijirri-barripuna Frank Gurrmanamana rrapa Les An-gubarraparra.
Gala aburr-ngekngarna, aburr-benapa lula aburr-ji, marngi aburr-nekarra An-barra wengga, rrapa gurrurtu, gama ny-manga gu-mola nyi-ni barra, gu-molamola jarlakarra ny-bitima barra.
Janguny aburr-weya, ngaypa balaji nguburr-wucha, rrapa gun-guwurlcha bugula nguburr-wucha ngu-nirra.
Ngaypa gama yerrcha nguburr-ganyja mirrka jarriya, rrapa delipa yerrcha, gapala yerrcha.
Mun-gata balaji, diyama, jichicha, mun-banda nyiburr-worlpuna nyiburr-bona. An-mumurna an-guyinda bulay wenga ana-bamana, nipa an-nelangga Dr Herbert Cole “Nugget” Coombs, 1958 a-bena. Nipa a-wena apala, “Ajay yanma
ny-jarlapa skurl.”
Ngaypa ngu-jarlapana skurl, Mane djang karirra. Aburr-ngardapa aburr-guyinda gama yerrcha, rrapa wurra yerrcha aburr-bona skurl.
Gu-werranga gu-werranga rrawa, skurl aburr-ji. Gijiya, Na-kara, An-barra, Martay, Gun-nartpa, Wurlaki, Djinang, Gurr-goni, rrapa yi-gaba wenga Miwach, gu-ngardapa a-ninya, school nula.
Ngaypa rrapa Les, nyirri-ninya gun-ngardapa bugula. Gu-gata wenga ngaypa Les nyirri-jekarra Canberra.
Les gu-borrwurra a-ni janguny gun-molamola. Nipa Les a-wukurrjinga janguny.
Ngaypa ngu-jekarra wana gu-bapala Canberra jama ngu-ji. Ngaypa ngubin-dimarra delipa yerrcha, Ainslie Public School.
1960 nyirri-jekarra gurda Mane djang karirra.
Les barrwa a-wena burrwa An-barra gu-galiya yerrcha.
Ngatipa nyirri-jekarra gurda, wirniny nyirri-gupuna bukula gu-jirra. Barra ana-jekarra.
Ngu-ninya burrwa, gama yerrcha rrapa delipa yerrcha.
Gipa gun-delipa gu-ji skurl 1958, lika wana gu-ni. Skurl teacher yerrcha marngi burr-nakarra a-ninya, marn.gi burr-nekarra Gu-jingarliya rrapa Kunabidji.
Ngaypa barrwa marn.gi ngu-ni barra balaja.
Ngaypa marngi ngu-ni barra, mun-nerranga mun-nerranga Balaji, minypa ngachu, gulach, wartpirrcha mun-banda, rrapa mun-guji, diyama, gornagochila, an-juwurrgiya, an-nga burr-guta.
Ngaypa marngi ngu-ni barra burlupurr, banaka, bol jibi-yalpa barnda, rrapa jikara, morliya ngu-gamba barra ngu-ni, marn.gi ngu-ninya ngu-bamana.
1958 rrapa 1960, gu-rreparra nyiburr-bona nyibu-nana rrawa gun-guyinda, gapal nyiburr-warrchinga, lika nyiburr-bupiyana majuwa ana-jaranga.
Nipa Les, an-mumurna a-ganyja a-bamana, wurra gun-nika gu-nana a-bona.
Nyuwurr-bona ji-gochila Barlparnarra, nyiburr-gungarlcha rrapa aburr-gungunyja gu-ngardapa nyiburr-bona.
Dr Stuart Scougall rrapa Dorothy Bennett abirriny-bena nyiburr-bona. Marngi abirrinyi-ni abirriny-bona, derrka gubi-ngimarra gun-molamola, Mane djang karirra.
Wigipa nyiburr-bona An-barra yerrcha rrawa aburr-gurrimapa, gu-rreparra nyiburr-bamana.
Ngayburrpa nyiburr-bona Mane djang karirra wenga, Gupanga nyiburr-yunya abirri-jirrapa gun-ngardapa ngorrangurra nyiburr-yu, lika nyiburr-jekarra gurda. Nuwurra waypa ngatipa nyirri-boyarna, wurra Nancy yokayoka jiny-jaliyana jiny-bambungguna guga, yokayoka jin-nelangga Betty. Nancy jela jinyi-ninya apala.
Betty jin-ngarrinyjipa delipa.
Lika nipa wana jinyi-ni, minypa jin-borrmunga jinyi-ni apala. Lika burr-guyi marn.gi nguna-nekarra jinyi-ni, gun-nerranga nguna-gelamajortkurra, an-guwengga gu-guyinda.
Nyiburr-werranga marngi nyiburr-ni nula Rhys Jones, mu-ngoyurra ana-bamana 1972. Nuwurra waypa gun-yagara gu-ni.
Ngatipa nyirri-bena ana-gorrburrwa Gupanga rrapa Lalarr Gu-jirrapa rrapa gun-nerranga gun-nerranga rrawa An-barra gun-goyburrpa. Gu-jingarliya nyiburr-weya.
An-gata gapala gun-nigipa jama gun-nelangga archaeologist.
Nipa marngi a-ni, a-galiyana a-ninya janguny, gun-nerranga gun-nerranga rrawa An-barra gun-nika, gun-guwelamapagapa.
Ngatipa nyirri-yu An-barra gun-nika marn.gi nyirri-ni. Nyirrbu-gurdugurdarrana an-guwelamagapa a-ni a-bona, aburr-yu.
Minypa nyirrbu-gurdagurdarrana, rrawa gubu-ngurrjinga janguny, yakarrarra rrapa joborr gubu-ngurrjinga.
An-anngiya an-maliyarra, an-mama, gun-nyimaga, rrapa gun-nerranga jandarra michpa ngapamarda rrapa lawuk.
An-gaba an-gungarlcha jama aburr-jirra aburr-workiya ANU, nipa wurpa balanda a-jarlapana an-gata an-mama nula a-nacha a-workiya, rrapa an-maliyarra, rrapa gun-nyimaga, rrapa gun-gurrema, nipa wurlpa an-gungarlcha marngi, scientist an-gata murna gu-rrimarra. An-gata Dating Machine an-nelangga.
An-mama a-gutuwurra a-barnjinga Dating Machine, an-gata a-ngurrja barra an-nga gu-yinpa an-guyinda, an-maywa, an-geka.
Rhys a-bena burrwa An-barra yerrcha 1999 gu-ni, gu-mungbuna a-ninya a-bena burrwa. John Chappell bitipa gubirri-mungbuna abirri-ni.
Rhys rrapa John wigipa jama aburr-ji burrwa gu-galiya yerrcha An-barra, Betty Ngurrpangurrpa, Elva Jindjerakama rrapa aburr-werranga.
Aburr-bona aburr-gutuwurra, an-mama, an-maliyarra, gun-nyimaga, jandarra, gu-werranga gu-werranga rrawa gubirri-manga.
An-nga nula abirri-yinagata abirri-nirra, bitipa barra marngi abirri-ni barra, abirri-gungarlcha gun-nga gun-burral, an-guwelamagapa a-ninya.
Gun-guwarr baman, gun-bachirra gu-balawarrchinga burr-guyi, yi-gurrepa rrawa gu-ji gu-bona. Guna-warrchinga bukula gu-jirra gu-yunya.
Bol gu-rrirra rrapa gorragorra gu-warrchinga gu-yurtchinga, gorragorra gu-guyabuna, rrapa bol gu-jupana.
Gun-nerranga bulay giy-bawanapa gun-bachirra, guna-warrchinga, giy-bawana. Date minypa gun-bachirra rrapa rrawa gun-guwarr, an-guwelamagapa mu-ngoyurra a-ninya, ay-na barra jurra mu-guyinda chapter abirri-jirrapa
gun-ngardapa.
Rhys gun-yagara gu-ni, wachpul Canberra, 2001. Gurderda wana gu-rrimarra. Bugula gun-ngardapa gu-yerrnyjinga, jama abirri-ji, John bitipa.
Betty jiny-bona, a-nana nipa Rhys, wachpul a-yu, lika nuwurra gun-yagara gu-ni. John Chappell gun-yagara gu-ni rrawa New Zealand, 2018.
Gapa Canberra Sally Brockwell gu-bamagutuwurra jinyi-ni, Rhys gun-nigipa jama. Jama jinyi-ni, an-mama an-maliyarra burr-guta gu-ngardapa gu-nakarra. Ngarrinyjipa jama nyirriny-ji, lika nyirrinyi-lebana butala, jama gun-bitipa.
Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana gun-guwarr yorr 300.
Gun-ngardapa a-negiyana an-mama an-maliyarra, a-jurnambuna wupa a-nagiyana an-gata. Gun-nyimaga a-rronga a-workiyana. Burr-guyi a-warrchinga a-ninya waykin. Bulgapulga an-gapala a-negiyana.
Michael Aningarra rrapa aburr-yigipa gapala yerrcha rrapa gu-ngarda yerrcha, abi-rrenyjinga aburr-yu waykin, an-maliyarra, 1972.
An-gata Rhys gu-gata a-barripana an-dirrbula, an-jiwurrgiya, jina-guronggura, rrapa gun-nyimaga, an-guwelamagapa a-barra a-ni.
Gulukula bama a-jirra a-yurra, gun-gapa Gunajangga.
Gulukula a-yurra / Bama an-gorla a-yurra. Gulukula gun-gapala gu-negarra jorrinyjurra.
Frank Gurrmanamana nyjirri-ganyja nyirri-nana gun-nurda rrawa Gunajangga.
Gun-guna gulukula gun-nigipa rrawa, Gunajangga. Gu-wirrkarra, gu-yerrnyjinga jel, birniny gun-derrartka gu-guyinda, a-gapulawuna, minypa waykin gu-jinyjirra, gun-gapala gu-jarlapuna.
Ngatipa nyirri-barripuna gu-gapala, an-maliyarra an-guyinda, gu-bachirra rrapa jorrinyjurra an-guyinda. Nipa gulukula a-gutuwurra a-barnjinga, gu-ngardapa a-negarra gu-gapalawuna an-maliyarra gun-gapala gu-guyinda.
Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana gun-guwarr yorr 900, waygiji gun-guwarr mu-ngoyurra ngayburrpa gala marn.gi.
Guna-jengga yi-gurrepa gochilawa. An-gujechiya mun-dirra abu-gurrmurra jichicha nula.
Rhys rrapa ngaypa nyirri-bona nyirri-workiyana, nyiburr-murra nyiburr-bona.
Lika an-murra jichicha a-barrngumurra an-gujechiya gu-guyinda.
Jiny-yarrchinga garriwa jiny-jurnumbuna jin-giya. Nyibu-nana, “ay garriwa jiny-yarrchinga jiny-jarl”, nyiburr-yinagata. Lika nyuwu-barripana garriwa jin-giya jin-murra!
An-dirrbula rrapa gun-nyimaga nyirri-barripuna Rhys ngatipa. Balanda yerrcha awu-barnjinga, Dating Machine ana-guyinda, an-maliyarra an-guyinda, an-guwelamagapa awu-barra aburr-ni awurr-workiyana.
Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana gun-guwarr yorr 500.
Wangarr An-dakal a-yurra, diyama Gupanga a-yunyarra. Nipa Harry Mulumbuk rrapa Barney Girrirrwanga bitipa borrk mbirri-manga, abirri-japurndiyana abirri-ni, diyama. Derrka gubirri-ngimarra, an-gata an-mawunga abirri-barnjinga, an-gartcha rrapa diyama.
Walacha, Ana-wurulja aburr-bapurrurr diyama aburr-japurndiyana aburr-ninya.
Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana gun-guwarr yorr 1,450.
Ngaypa ngu-borrwuja an-gata Frank nyjirri-ganyja, Rhys rrapa ngaypa. Nyirri-nacha jorrinyjurra nyjirri-ganyja yi-gurrepa Balpilja ji-gochila, waykin gun-gapala Ji-bena.
Frank birripa abi-rrana gornabola lika gardapamba awu-manga, jikara guwu-manga, awu-bachkarrana guga.
Frank a-weya a-nirra, gun-guwarr an-mumurna An-barra a-weya Gu-kuriya rrapa Gun-nartpa aburr-worlpuna, manakarda, bularra ana-mirrka, ganarra an-ganaka an-nga minyjak rrapa balaji. Mu-ngoyurra an-guwelamagapa aburr-yu waykin gu-gapala, gorrogorra gubu-gupuna.
Ngaypa Rhys, nyirri-garrmurra rrapa aburr-werranga An-barra aburr-weya nyiburr-garrmurra nyirrbu-wuna mirrka (handing over), an-maliyarra.
Ngatipa nyirri-barripuna 19 an-nerranga an-nerranga an-maliyarra, burr-gurla an-dirrbula an-burral an-jaranga a-ni.
Rrapa an-mama an-guyinda nyirri-barripuna minypa barnda, gornabola, ngoyumbula, jarrka, jichicha, burdacha. Rrapa lawuk, ngapamarda, bulawak waykin gu-yu gu-gapala.
Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Ji-bena gun-guwarr yorr 1,300.
Gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Jilangga a-jirra. Airport gubu-jarlapuna awurr-bamana Jimarda, yi-gurrepa. Awurr-wena, “gun-guna yi-gurrepa airport, nyiburr-bupiya barra gochilawa, Yilan.”
An-dirrbula an-murra an-gata gu-gapala. Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Jilangga a-jirra gun-guwarr yorr 1,200.
Gu-galiya yerrcha guwu-mangga gun-menama gubi-yalka, rrapa jingka an-gubay, an-dembarala, ngandipurdudu, an-gujawiya, an-juwurrgiya, diyama, garrmirnimal, rrapa minypa ngukurarrkarrk, gorratola, jumburrich, burlbar, dungunbarra gun-jong gu-guyinda jiny-yurra, rrapa jarrayaba, ngurirra, barnda burr-guta.
Rhys an-garlajawurrga gu-gatiya Jinawunya a-barripuna.
Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Jinawunya gun-guwarr yorr 700.
Gun-guna Dar A-yurrapa, jurnaka gu-wurrpa.
Rhys ngaypa nyirri-malchinga burrwa gu-galiya yerrcha, minypa rrawa nyuwurr-bona jichicha nyuwu-manga, yuluk rrapa an-gurljuraba bardalal gu-guyinda.
An-dirrbula an-murra an-gata gu-gapala. Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana gun-guna rrawa gun-guwarr yorr 400.
Lorrkon a-jirrapa, gurda jorrinyjurra. Rhys gu-barripuna lawuk gu-jel gu-yu, Lorrkon a-jirrapa.
Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Lorrkon a-jirrapa gun-guwarr yorr 1,400.
Gun-guna gun-birripa Martay yerrcha.
Barrwa nyiburr-bona lipalipa mu-guyinda, lipalipa mun-nelangga Mu-garnbal.
David Bandarrpi, Mary Muna-barlpa, Laurie, Jimmy nyiburr-bona wigipa.
Aburr-gata gu-galiya yerrcha aburr-bona awurr-workiyana gu-gapal, jin-gombula, jarrka aburr-worlpuna. Jin-gombula mu-gorrngunya jiny-yurra jiny-yorkiya, jarrka a-yurra a-workiya gu-rralala gu-guyinda, mbi-ngokurrmurra ana-bena ana-yu, jarrka. Rrapa jina-bena jina-yu, jin-gombula.
Burr-yorrcha (wet season) aburr-yu aburr-workiyana gu-galiya yerrcha gu-gapula, gorragorra gubu-gupuna.
Rhys a-barripuna ana-mula an-ika an-mama gu-gapala. Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Mu-garnbal gun-guwarr yorr 3,700.
Muyu a-jirrapa an-maliyarra gu-gapala a-barripuna.
Barra gun-gata barlmarrk wana a-yerrnyjinga an-maliyarra jorrinyjurra, a-gakija gu-bugula.
Muyu a-jirrapa Rhys an-dirrbula an-maliyarra a-barripuna gu-gapala. Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Muyu a-jirrapa gun-guwarr yorr 1,400.
Gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana mirdawarr.
Ngarli ji-bama Rhys jina-guronggura jin-maliyarra jiny-barripuna. Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Ngarli ji-bama gun-guwarr yorr 300.
Yuluk a-jirrapa, yi-gurrepa Mardanga a-jirra
Yuluk gu-buna rralala, rrapa gun-gapala, yi-gurrepa Mardanga a-jirra.
Rhys an-dirrbula an-maliyarra rrapa gun-nyimaga a-barripuna gu-gapala. Dating Machine gu-ngurrjinga arrburrwa gu-galiya yerrcha aburr-yu aburr-workiyana Yuluk a-jirrapa gun-guwarr yorr 600.